Wystawa „Sztuka w mundurze. Krakowski Oddział Grobów Wojennych 1915-1918”

Dorobek artystów i architektów zgrupowanych w działającym na terenie Galicji Zachodniej w latach 1915–1918 Krakowskim Oddziale Grobów Wojennych (Kriegsgräber-Abteilung Krakau, dalej KGA) to fenomen. Powołani do projektowania cmentarzy, twórcy ci pozostawili po sobie także ciekawą spuściznę wykraczającą często poza wojenne realia. Prezentuje ją, obok działalności KGA oraz powojennych losów wybudowanych przez ten oddział cmentarzy, wystawa w Międzynarodowym Centrum Kultury.

Działający w pomieszczeniach c.k. Szpitala dla Ozdrowieńców na wzgórzu wawelskim, krakowski Oddział Grobów Wojennych (Kriegsgräber-Abteilung Krakau, w skrócie KGA) zrzeszał wyjątkowe grono ponad 40 architektów, malarzy, rzeźbiarzy, grafików i fotografów z całej monarchii habsburskiej. Służąc w armii austro‑węgierskiej, zaprojektowali oni i zbudowali w Galicji Zachodniej kompleks 400 cmentarzy wojennych, gdzie pochowano dziesiątki tysięcy żołnierzy poległych w pierwszym i drugim roku Wielkiej Wojny w walkach na terenie dawnej Galicji Zachodniej.

Reprezentowali oni uczelnie artystyczne w Wiedniu, Brnie, Budapeszcie, Cieplicach, Krakowie, Libercu, Pradze, Berlinie, Dreźnie, Düsseldorfie, Monachium, Norymberdze, a nawet w Nowym Jorku. Oscylując pomiędzy secesją a modernizmem, twórcy ci nie tylko realizowali austriacko-pruskie wzorce artystyczno-kulturowe, lecz także rozwijali oryginalne style narodowe i własne gusta estetyczne. Ich związane z Krakowem i Galicją losy oraz wykraczające poza kontekst cmentarny działania artystyczne podczas wojny nie były dotychczas prezentowane szerokiej publiczności. Obecna wystawa jest też pierwszą tak pełną prezentacją działalności KGA w Krakowie.

Główną wartością ekspozycji jest przybliżenie osobowości twórczych tego zróżnicowanego narodowościowo i stylistycznie grona artystów oraz zaprezentowanie ich twórczości, powstałej przy okazji wyjazdów terenowych lub „po godzinach” pracy na rzecz KGA. Kuratorkom wystawy zależało na prezentacji osiągnięć nie tylko kojarzonych dotąd z zachodniogalicyjskimi cmentarzami Słowaka Dušana Jurkoviča, czy Polaków Jana Szczepkowskiego i Alfonsa Karpińskiego, lecz także artystów słabo u nas rozpoznawalnych takich jak: Hans Mayr, Gustav Ludwig, Heinrich Scholz, Adolf Kašpar, Robert Pochop czy Franz Poledne,  których wojenne dokonania zostały częściowo odkryte i opisane w ostatnim dziesięcioleciu.

Wystawa składająca się z części planszowej i obiektowej, uzupełniona bogato ilustrowaną publikacją towarzyszącą, ukazuje też dawną świetność wzniesionych przez KGA cmentarzy, ich wyjątkowe walory historyczne, krajobrazowe i etyczne. Na 18 wielkoformatowych planszach przedstawiona została w szerokim kontekście historia tych cmentarzy i ich ponad stuletniego trwania w małopolskim pejzażu. Szczególną uwagę zwrócono na proces ich ponownego odkrywania oraz przywracania tym unikatowym miejscom pamięci utraconej świetności.

Skupiająca się na latach 1915-1918 część obiektowa prezentuje obrazy, grafiki i szkice dokumentujące galicyjskie pejzaże i zabytki, miejsca walk i tymczasowych pochówków, widoki wojennych zniszczeń oraz sceny z życia żołnierzy. Uzupełniają je publikacje książkowe, druki ulotne, medale, plakiety i oznaki czapkowe. Dodatkowo pokazywany jest zestaw zaprojektowanych przez członków KGA w większości oryginalnych, krzyży nagrobnych.

Do ciekawszych eksponatów należą gwasze i akwarele z widokami Krakowa wiedeńskiego wedutysty Franza Polednego, akwaforty Roberta Pochopa i akwarele Reinholda Völkela oraz szkic olejny Henryka Uziembły do zaginionych dziś panoram zniszczonych w 1915 roku Gorlic jego autorstwa.

Ciekawostką jest prezentacja unikatowego pierwszego wydania dzieła Rudolfa Brocha i Hansa Hauptmanna Die Westgalizischen Heldengräber aus den Jahren des Weltkrieges 1914–1915 (Wien 1918) [Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914–1915] z dedykacją Brocha dla kierownika artystycznego okręgu VI (Tarnów) Heinricha Scholza.

Towarzysząca ekspozycji bogato ilustrowana publikacja przedstawia wojenne losy Galicji Zachodniej oraz historię powstania zespołu galicyjskich cmentarzy wojennych w szerszym kontekście austro-węgierskiej propagandy i polityki historycznej. Po raz pierwszy ukazuje  sylwetki i dzieła członków KGA, zwłaszcza tych mniej znanych, prezentując w szczególności ich dorobek artystyczny z lat 1915-1918 powstały w Krakowie i na obszarze dawnej Galicji Zachodniej.

MCK od początku swojej działalności podejmowało tematy związane z historią Galicji, w tym ze znajdującymi się w jej zachodniej części cmentarzami wojennymi. Warto wspomnieć organizowane w latach 90. XX wieku wystawy: „Poezja architektury. Wczesna twórczość Dušana Jurkoviča” (1995), „Wobec Thanatosa. Galicyjskie cmentarze wojenne z lat 1914–1918” (1996) oraz „I Giardini degli Eroi Cimiteri di guerra sul Fronte Orientale 1914–1918” (1997) – we współpracy z Museo Storico Italiano della Guerra w Rovereto. Głośnym echem, nie tylko w Polsce, odbiła się ekspozycja „Mit Galicji” (2014),  która konfrontowała mity z faktami historycznymi i perspektywą uwikłanych w tę historię narodów. Zagadnienie zachodniogalicyjskich cmentarzy wojennych poruszała również konferencja „Znak Dziedzictwa Europejskiego. Zmiany, wyzwania i perspektywy” (2018), której uczestnicy odbyli wyjazd studyjny na wyróżniony tym znakiem cmentarz Łużna Pustki (nr 123).

Okazją do ponownego spojrzenia na dzieło KGA, tym razem z artystycznej i pokoleniowej perspektywy „sztafety pamięci”, stał się realizowany w latach 2014–2020 przez województwo małopolskie projekt „Rewaloryzacja wybranych cmentarzy wojennych z okresu I wojny światowej położonych na terenie Brzeska, Tarnowa, Krakowa, Wadowic oraz powiatów bocheńskiego i tarnowskiego, jako zespołu dziedzictwa o znaczeniu międzynarodowym”,  dofinansowany ze środków unijnych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa.

Wystawę będzie można zwiedzać bezpłatnie od 7 października do 4 grudnia 2022 r.  w średniowiecznych piwnicach MCK przy Rynku Głównym 25 w Krakowie.

Ekspozycja przygotowywana została we współpracy z Małopolskim Urzędem Wojewódzkim w Krakowie. Prezentowane w części obiektowej materiały pochodzą przede wszystkim ze zbiorów prywatnych, a wraz z częścią planszową także  z Archiwum Narodowego w Krakowie, Słowackiego Archiwum Narodowego w Bratysławie, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Krakowa, Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Galerii Malarstwa Alfonsa Karpińskiego w Stalowej Woli, Muzeum im. Stanisława Fischera w Bochni, Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Muzeum Regionalnego PTTK w Gorlicach.

Organizatorzy

Międzynarodowe Centrum Kultury i Małopolski Urząd Wojewódzki w Krakowie

Koncepcja programowa MCK

Agata Wąsowska-Pawlik, Łukasz Galusek

Pomysł wystawy

dr Agnieszka Partridge

Kuratorki i autorki tekstów na wystawę

dr Beata Nykiel, dr Agnieszka Partridge

Aranżacja plastyczna

Łukasz Sarnat

Produkcja wystawy

Anna Śliwa

Współpraca

Joanna Biegacz, dr Jan Burnatowski, Ewa Czarnecka,

Marzena Daszewska, Magdalena Grabias, Dorota Korohoda,

dr Paulina Małochleb, Paulina Orłowska-Bańdo,

Łukasz Pieróg, Angelika Radoń, Paulina Roszak-Niemirska, Agnieszka Sachar,

Anna Sawłowicz, Klaudia Słupek.

Tłumaczenie na angielski na wystawie

William Brand, Monika Myszkiewicz

Przy wsparciu finansowym

Małopolski Urząd Wojewódzki, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Partnerzy wystawy

Archiwum Narodowe w Krakowie

Narodowe Archiwum Cyfrowe

Patroni medialni wystawy

TVP Historia, Do Rzeczy, Spotkania z zabytkami, Ciekawostkihitoryczne.pl

Stali patroni medialni

TVP Kraków, Radio Kraków, Radio Kraków Kultura, Kraków Culture.pl, HERITO