Wędrujące obrazy

2 grudnia 2022 roku w Miedzynarodowe Centrum Kultury odbył się wernisaż wystawy Małgorzaty Mirga-Tas “Wędrujące Obrazy”. Projekt był współfinansowany Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Miasta Kraków, Sphinx, partner wystawy: Biblioteka Naukowa Pau i Pan w Krakowie.

Od lewej: Ziyad Raoof i Małgorzata Mirga-Tas

Małgorzata Mirga-Tas nieustannie przeczarowuje świat i czyni to już wyłącznie na swoich warunkach. „Wędrujące obrazy” to jej pierwsza wystawa po wielkim sukcesie podczas tegorocznego 59. Biennale Sztuki w Wenecji.

Artystka jest obecnie najważniejszą reprezentantką romskiej sztuki współczesnej. Mierzy się z ikonograficzną spuścizną sztuki dawnej, tworzy romskie kontrhistorie, mówi własnym głosem. Inspiruje się zarówno malarstwem renesansowym, jak i codziennością, przeobraża na swój użytek najbardziej znaczące motywy dziedzictwa europejskiego i sztuki nowożytnej, ale bada i wykorzystuje też fotografie z rodzinnych archiwów. Z materiałów i ubrań tworzy monumentalne obrazy, tkaniny i parawany. Hipnotyzujące, wibrujące bogactwem barw, faktur i szczegółów kolaże, patchworki czy instalacje opowiadają historie, obok których nie można przejść obojętnie.

Małgorzata Mirga-Tas podejmuje zagadnienia złożonej romskiej i polskiej tożsamości, dekolonizacji romskiego materialnego dziedzictwa kulturowego, stereotypów dotyczących Romów i Romek oraz Zagłady Romów i Sinti. Inspiracją dla niej są romskie kobiety, które bardzo często czyni bohaterkami swoich prac. To członkinie rodziny, najbliższe współpracowniczki, zaprzyjaźnione artystki i aktywistki – postacie zasłużone dla społeczności romskiej. Ten swoisty feminizm mniejszości uprawiany przez artystkę ma na celu dekonstruowanie stereotypowego wizerunku romskich kobiet utrwalonego przez wieki w kulturze wizualnej. – W moim przekonaniu obcowa nie ze sztuką Małgorzaty Mirgi-Tas daje doświadczenie sedna człowieczeństwa, poczucie wspólnoty i siły dzięki przezwyciężaniu traum oraz trudnych życiowych sytuacji. Jestem przekonana, że zanurzenie się w romskie uniwersum może mieć na oglądającego ze wszech miar korzystny wpływ – mówi Agata Wąsowska-Pawlik, dyrektorka MCK.

Wystawa „Wędrujące obrazy” w Galerii MCK prezentuje szeroki wybór prac artystki, w tym uznany przez międzynarodową publiczność cykl „Wyjście z Egiptu” i serię wielkoformatowych tkanin zatytułowaną „Herstorie”. Uzupełnione o nowe dzieła, które skupione są między innymi wokół historii nowohuckich Romów i romskiej pamięci, będą próbą odczarowania narzuconych wizerunków, przepisania historii, formą osobistej i zbiorowej autoprezentacji. Ekspozycja jest istotna także w kontekście całego dorobku artystki tak bardzo związanej z naszym regionem. Urodzona i wychowana w rodzinie od pokoleń osiadłej w Małopolsce, wykształcona w krakow- skiej Akademii Sztuk Pięknych, nieprzerwanie realizuje liczne projekty społeczno-artystyczne w rodzinnych stronach.

W sali otwierającej wystawę zostały zgromadzone powstałe na przestrzeni ponad pięciuset lat wizerunki Romów stworzone przez nie-Romów. Nazwano je „Atlasem”, nawiązując tytułem i aranżacją do „Atlasu obrazów Mnemosyne” Aby’ego Warburga oraz jego słynnych tablic wystawienniczych. Pochodzą z różnych kolekcji, wykonane zostały w rozmaitych technikach, reprezentują nierówny poziom artystyczny. Wśród nich pojawiają się prace między innymi Davida Teniersa (młodszego), Albrechta Dürera, Jacques’a Callota, Wojciecha Weissa i Aleksandra Kotsisa. Wszystkie jednak są elementami jednego zbioru, którego tematem jest historia spetryfikowania i odziania Romów w stereotypowy kostium – historia nieustannie dekonstruowana przez Małgorzatę Mirgę-Tas. Podobnie jak ma to miejsce na pokazywanym w przestrzeni wystawy obrazie zatytułowanym „O fotografis” (2015), co oznacza w języku romskim fotografa. Przedstawiona na nim scena ukazuję nie-Roma robiącego zdjęcie osobie romskiej, a sama praca jest krytyką długiej historii fotografii rozumianej jako wytwarzanie wiedzy i stereotypizujących Romów wizerunków. Po medium fotograficzne artystka sięga zresztą nad wyraz często.

Przypomina o tym pokazywana na wystawie seria prac powstałych na podstawie zdjęć z lat 80. minionego wieku, pochodzących z archiwum rodziny Mirgów. – Tytułowe „wędrujące obrazy” to intymny dialog artystki z historią europejskich – nierzadko krzywdzących – przedstawień członkiń i członków zarówno historycznych, jak i współczesnych społeczności romskich. Małgorzata Mirga-Tas nie ogranicza się przy tym do krytycznej rewizji sztuki i zachodniej wizualności. Artystka dokonuje przewłaszczenia wybranych obrazów sztuki dawnej i ignoruje inne, a sięgając także po romskie kontrnarracje fotograficzne, odzyskuje historię i pozwala przeszłości wydarzać się na nowo – wyjaśniają kuratorzy wystawy Natalia Żak i Wojciech Szymański.

W części „Newo Rom – newo drom” (Nowy człowiek/nowy Rom – nowa droga) artystka mierzy się z nowym wizerunkiem romskiej społeczności, związanym ze zmieniającą się sytuacją po 1945 roku. Wraz z nastaniem socjalizmu wędrowne dotąd wspólnoty zostały zmuszone od osiedlania się, a te już osiadłe do relokacji w często odległe regiony kraju. Nowy był też sposób przedstawiania Romów: jako ucywilizowanych obywateli i przodowników pracy zatrudnionych na budowach nowego wspaniałego świata. Kontrapunktem dla tych wizerunków na wystawie jest między innymi film przygotowany przez artystkę wspólnie z Krzysztofem Skoniecznym. To rodzaj powtórzenia etiudy Władysława Ślesickiego pod tytułem „Jedzie tabor”. Artystka wciela się w nim w postać głównego bohatera – młodego Roma Jaszę przybyłego do Krakowa, gdzie ma rozpocząć nowe życie.

Specjalnie na wystawę w MCK artystka stworzyła nowy cykl „Siukar Manusia”, którego tytuł w języku romskim oznacza dobrych, wspaniałych ludzi. Są to wykonane na podstawie zdjęć z rodzinnych archiwów portrety przedstawicieli i przedstawicielek pierwszego pokolenia romskich mieszkańców krakowskiej Nowej Huty oraz pokolenia bezpośrednio doświadczonego Zagładą Romów. Artystka zdecydowała się pokazać je jako instalację „site-specific” w sali z renesansową kolumną, która wyznaczyła strukturę i kompozycję całej instalacji. Cykl jest jednocześnie powidokiem najgłośniejszej pracy – „Przeczarowując świat” – prezentowanej w Pawilonie Polskim w Wenecji. Przygotowana dla MCK instalacja przywołuje środkowy pas tamtej pracy. To w nim, powtarzając kompozycję i charakterystyczną błękitną kolorystykę teł z piętnastowiecznych fresków w Palazzo Schifanoia w Ferrarze, artystka przedstawia kilkadziesiąt portretów istotnych dla siebie osób, spośród których zdecydowaną większość stanowią romskie kobiety ukazane jako opiekunki, patronki i anioły historii.

Przestronne patio MCK stało się idealną przestrzenią do wyeksponowania monumentalnych portretów kobiet z cyklu „Herstorie” (2019–2021). Ich bohaterkami – dosłownie i metaforycznie – są olbrzymki, na przykład uznana romsko-brytyjska artystka Delaine Le Bas czy romsko-żydowsko-macedońska kompozytorka i piosenkarka Esma Redżepowa. Pracom towarzyszą dwa kolaże, na których odnaleźć można autoportrety artystki. Na „Romanija Siwen” (2021) przedstawiła się wraz z matką, Grażyną Mirgą, oraz jej siostrą, swoją ciotką i stałą współpracowniczką – Stanisławą Mirgą. Akcja „Pećhar” (2022) rozgrywa się natomiast podczas jednego z plenerów, jakie Małgorzata Mirga-Tas organizowała w Czarnej Górze dla romskich twórczyń i twórców. Sportretowała się w towarzystwie między innymi romsko-słowackiej artystki Milki Rigovej, romsko-słowacko-austriackiego artysty Roberta Gabrisa oraz romsko-polskiej tancerki i performerki Bogumiły Delimaty, La Bogushy.

Ostatnim akordem ekspozycji są wielkoformatowe tkaniny z cyklu „Wyjście z Egiptu” (2021). Prace nawiązują do siedemnastowiecznych grafik Jacques’a Callota „Les Bohémiens/ La vie des Égyptiens” („Cyganie/Życie Egipcjan”) przedstawiających wędrujących Romów jako bezdomnych nomadów, ciągnących swój dobytek na wozach. Artystka przekształciła te obrazy, dokonując gestu „przechwycenia” stworzonych czterysta lat temu przez nie-Roma portretów własnych przodków. Podjęła tym samym próbę odzyskania kontroli nad wędrującymi obrazami – dawnymi i współczesnymi sposobami konstruowania wizualnej narracji na temat Romów.

Ekspozycję „Wędrujące obrazy. Małgorzata Mirga-Tas” można zwiedzać w Galerii i na patio MCK od 2 grudnia 2022 roku do 5 marca 2023 roku. Partnerem wystawy jest Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie.

Zdjęcia: Vladimir Milanov, tekst z katalogu wystawy MCK.